Osmanlı arşivlerinde yer alan bir fotoğraf, Erzurum’un şehir tarihine yeni bir pencere açtı. Yıldız Sarayı Fotoğraf Koleksiyonu’nda yer alan karede, "Erzurum’da İstanbulkapı caddesinde tanzim ve tevzi edilen cadde ile yeniden ihdas edilen caddenin fotoğrafı" notu bulunuyor.
Bu tarihî belgeyi gün yüzüne çıkaran isim, Türkiye Dil ve Edebiyat Derneği Erzurum Şubesi Yönetim Kurulu Üyesi Taner Özdemir oldu. Uzun süredir Osmanlı arşivlerinde Erzurum’a ait belgeler üzerinde çalışan Özdemir, fotoğrafın yalnızca bir şehir manzarası olmadığını, aynı zamanda Osmanlı modernleşmesinin Anadolu’daki yansımalarından biri olduğunu belirterek "Bu kare, Erzurum’un taş sokaklarının bir dönüm noktasına şahitlik ettiğini gösteriyor. Tanzim edilen caddeler, sadece şehir yollarının değil, düşünce yollarının da açıldığını anlatıyor" dedi.
"İhdas edilen cadde"
On dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde, II. Abdülhamid döneminde yürütülen vilayet imar faaliyetleri kapsamında Anadolu’nun birçok şehrinde olduğu gibi Erzurum’da da şehir düzenlemeleri yapıldığını hatırlatan Özdemir, "Osmanlı belgelerinde geçen "tanzim ve tevzi" ifadesi, mevcut yolların düzenlenmesini ve yeniden dağıtımını; "ihdas edilen cadde" tabiri ise sıfırdan açılan yeni güzergâhları anlatıyor. Erzurum’un stratejik konumu, hem askerî hem de idari açıdan önem taşıyordu. İstanbulkapı çevresi, bu süreçte şehrin batıya açılan kapısı olarak yeniden şekillendirildi. Yol taşlarının düzgün dizilimi, kaldırımların genişliği ve mimari düzen, dönemin Avrupa etkili şehircilik anlayışını yansıtıyor" diye konuştu.
Erzurum’un kadim dokusunu tamamlıyor
Arşiv fotoğrafında, muntazam bir cadde boyunca dizilen sütunlar, Osmanlı taş ustalığının zarafetini ortaya koyduğunu anlatan Taner Özdemir; sözlerini şöyle sürdürdü "Arka plandaki dağ silsilesi Erzurum’un kadim dokusunu tamamlıyor. Kadrajdaki kişilerin giyimleri, dönemin memur ve mühendis sınıfına ait olduklarını düşündürüyor. Fotoğraf, II. Abdülhamid’in başlattığı fotoğraf arşivleme projesinin bir parçası. O yıllarda imparatorluğun dört bir yanından gelen görüntüler, Yıldız Sarayı’nda özel albümlerde toplanıyordu. Bu görsel belgeler, hem imar faaliyetlerinin kaydı hem de Osmanlı coğrafyasındaki ilerlemelerin bir vitrini niteliğindeydi."
"Her taş, bir hikâye taşır"
Erzurum’a ait bu kare de aynı dönemde İstanbul’a gönderilen albümlerin içinde yer alıyor. Arşiv numarası 45 olarak geçen bu fotoğraf, bugün Cihan Devleti’nin taşra şehirlerindeki modernleşme çabalarını belgeleyen en özgün örneklerden biri olarak kabul ediliyor. Taner Özdemir, bu fotoğrafın sadece bir kent çalışması değil, aynı zamanda Erzurum’un kültürel kimliğine ayna tutan bir belge olduğunu vurgulayarak: "Her taş, bir hikâye taşır. Bu fotoğraf, Erzurum’un sadece fiziki olarak değil, zihni olarak da değiştiği bir dönemi gösteriyor. Osmanlı’nın modern şehircilik anlayışıyla Anadolu’nun irfanı burada buluşmuş" ifadelerini kullandı.
"Sadece bir caddenin değil
Özdemir, Türkiye Dil ve Edebiyat Derneği Erzurum Şubesi olarak yürüttükleri arşiv çalışmalarının devam ettiğini, Erzurum’a ait daha birçok görsel belgenin ortaya çıkarılabileceğini de belirterek, "Bugün İstanbulkapı Caddesi’nde yürüyen biri için bu fotoğraf, yalnızca bir arşiv belgesi değil, şehrin hafızasını taşıyan bir zaman penceresi. O taşlar, o yollar ve o ufuk, Erzurum’un yüzyıllardır süren yeniden doğuş hikâyesinin sessiz tanıkları. Bu kare, sadece bir caddenin değil; bir dönemin, bir anlayışın ve bir iradenin somut hatırası olarak şehir tarihindeki yerini koruyor" şeklinde konuştu.